Stromenger Karol Józef (1885–1975), krytyk muzyczny, pedagog, kompozytor, radiowiec.
Ur. we Lwowie, był synem Karola (zob.) i Marii Wilhelminy von Schenk.
Od wczesnych lat dziecinnych S. wraz z matką i siostrami uczestniczył w muzykowaniu domowym, grając na fortepianie. W konserwatorium lwowskim odbył studia pianistyczne; pod kierunkiem Alojzego Sladka uczył się tam także gry na wiolonczeli. W r. 1903 zdał maturę w gimnazjum niemieckim we Lwowie i t.r. podjął w tym mieście służbę w armii austro-węgierskiej; w karcie kwalifikacyjnej z 9 IX zanotowano, że S., kadet rezerwy, ogniomistrz w Dyw. Artylerii Nr 11, znał języki: niemiecki, polski, francuski i cerkiewnosłowiański, był wprawnym jeźdźcem i dobrze prowadził baterię konną. W l. 1904–7 studiował S. prawo na uniw. w Wiedniu (studiów nie ukończył dyplomem), a następnie w l. 1909–13 muzykologię; od r. 1909 w tamtejszym konserwatorium uczył się pod kierunkiem R. Fuchsa harmonii, teorii i kontrapunktu. Był czynny w Polonii wiedeńskiej, skupionej wokół Związku Polaków «Strzecha»; akompaniował na organizowanych przez Stanisława Fałata tzw. Żywych Dziennikach oraz prowadził ze Zdzisławem Jachimeckim pogadanki muzyczne. Po zdaniu egzaminu państwowego utrzymywał się z pracy na kolei. Jako pracownik Bureau de Voyage pour l’Autriche przebywał w r. 1914 w Paryżu. Po wybuchu pierwszej wojny światowej władze francuskie ujęły S-a na morzu w drodze do Genui i jako poddanego austriackiego internowały, m.in. w obozie Le Puy (dep. Gironde). Do kraju wrócił S. dopiero pod koniec r. 1919. Wstąpił do WP i pełnił służbę w l. 1920–1 w stopniu porucznika w obozie w Biedrusku koło Poznania. Następnie osiedlił się w Warszawie. Po krótkiej pracy w PKP został w r. 1921, po odejściu Juliusza Wertheima, krytykiem muzycznym w „Kurierze Polskim”; 2 X t.r. ukazał się tam jego pierwszy artykuł o muzyce G. Mahlera i I. Strawińskiego. W r. 1924 odszedł z „Kuriera Polskiego” i rozpoczął współpracę z „Tygodnikiem Ilustrowanym” artykułem Zakątek średniowiecznej Francji – Le Puy (nr 32–33); od t.r. pisywał też do „Muzyki”. W tym okresie (do r. 1928) publikował również w „Kurierze Porannym”.
W l. 1924–5 zaangażował się S., razem z Romanem Rudniewskim, w organizowanie w Warszawie Próbnej Stacji Polskiego Tow. Radiotechnicznego przy ul. Narbutta 29. Dn. 1 II 1925 objął kierownictwo codziennego, jednogodzinnego programu radiowego, poświęconego prawie w całości muzyce; układał program oraz prowadził próby solistów i zespołów przed ich występem na antenie. Już w pierwszych miesiącach funkcjonowania stacji wystąpili przed mikrofonem m.in. Aleksander Michałowski, Stanisława Argasińska-Choynowska, Róża Benzefowa, Adam Dobosz, Trio Wiłkomirskich oraz Jan Kiepura (5 V t.r.). Również sam S. występował jako pianista i kameralista-wiolonczelista: 22 IV w kwartecie z Lidią Kmitową, a w r. 1926 w trio z Kmitową i Różą Etkin. Transmitowane z Filharmonii Warszawskiej piątkowe koncerty poprzedzał krótkimi pogadankami. Nadawane na żywo audycje S-a miały charakter gawędy, były spontaniczne, pełne dygresji i humoru. Jego artykuł w „Kurierze Porannym” (1927 nr z 8 III) Krytykowi muzycznemu Radiofonii – ku pamięci, dotyczący Adama Wieniawskiego, wywołał protest Zarządu Stow. Współczesnych Kompozytorów Polskich, podpisany przez Ludomira Różyckiego („Muzyka” 1927 nr 3). W l. 1927–34 publikował S. recenzje i artykuły muzyczne w „Wiadomościach Literackich”, m.in. Muzyka wzrokowa (1934 nr 50), oraz w „Lwowskich Wiadomościach Muzycznych i Literackich”, m.in. Przyszłość muzyki czy muzyka przyszłości (1929 nr 10) i Plagiaty muzyczne (1930 nr 2). Od r. 1928 współpracował też z „Kwartalnikiem Muzycznym”. T.r. wydał swą pierwszą popularną monografię Franciszek Schubert („B. Muzycz.” 1928 nr 5). Był w tym czasie współautorem prac zbiorowych, redagowanych przez Mateusza Glińskiego: „Romantyzm w muzyce” (W. 1928), „Instrumenty muzyczne” (W. 1929) i „Nowa Muzyka” (W. 1930). Uczestniczył w dyskusji Polskiego Klubu Artystycznego na temat «państwo a sztuka» (m.in. z Glińskim, Władysławem Skoczylasem i Juliuszem Kadenem-Bandrowskim); swoją wypowiedź pt. Muzyka a Państwo opublikował w „Rytmie” (1928 nr 34–35).
W r. 1929 wszedł S. do komisji dla opracowania statutu Stow. Pisarzy i Krytyków Muzycznych, w którym w r. 1930 pełnił funkcję skarbnika. Od r. 1929 pracował jako krytyk muzyczny w „Gazecie Polskiej”; pisywał też recenzje i artykuły do „Głosu Prawdy” (m.in. cykl felietonów Literatura a muzyka). Nadal współpracował z „Muzyką” (m.in. Muzyka w malarstwie, 1929 nr 11–12), a także publikował w „Pionie”, „Muzyce Polskiej” (1934–8), „Arkadach” (1935–8), „Teatrze” (1936), efemerycznym czasopiśmie „Chopin” (1937 nr 1, 50, 52) oraz „Radiu” (później „Antenie”, 1935–9). Był stałym współpracownikiem „Sceny Polskiej”, w której m.in. ogłosił, w związku z premierą „Harnasiów” Karola Szymanowskiego w Hamburgu, artykuł Teatr Szymanowskiego (R. 14: 1937 nr 1–4), a także szkic Teatr Wagnera (R. 15: 1938 nr 2–3). W r. 1933 wszedł do Głównej Rady Programowej Polskiego Radia (PR), a w r. 1935 został przewodniczącym Komisji Muzycznej PR. Zainteresowany przede wszystkim operą i teatrem, wykładał w l. 1935–6 historię opery i encyklopedię muzyki na Wydz. Sztuki Reżyserskiej w Państw. Inst. Sztuki Teatralnej (PIST). Do pracy zbiorowej „Stulecie Teatru Wielkiego w Warszawie (1833–1933)” (W. 1933, red. E. Świerczewski) napisał rozdział Warszawska opera w niezależnej Polsce (1918–1933). Sam komponował muzykę do spektakli teatralnych: „Wieczoru trzech króli” W. Shakespeare’a, „Małej Dorrit” wg Ch. Dickensa oraz „Obrony Ksantypy” Ludwika Hieronima Morstina (prawdopodobnie do spektaklu w reżyserii Wiercińskiego, Teatr Wielki w Warszawie, 1939). W pracy zbiorowej „Jesteśmy w Warszawie” (W. 1938) zamieścił rozdział Muzyka w Warszawie. Opublikował kilka biogramów muzyków w PSB. Od r. 1934 mieszkał w Warszawie przy ul. Wilczej 5.
Podczas bombardowania Warszawy 25 i 26 IX 1939 mieszkanie S-a zostało zniszczone. W okresie okupacji, wg wspomnień rodzinnych, S. prowadził kursy języka niemieckiego dla pracowników gazowni i elektrowni, a w konspiracji uczył języka angielskiego; brał udział w życiu muzycznym i jako wiolonczelista, członek orkiestry Kazimierza Wiłkomirskiego, występował w kawiarni Lardellego. Do koncertów w prywatnych mieszkaniach wygłaszał słowo wstępne. Zajmował się nadal pisarstwem muzycznym: dla wydawnictwa Arcta opracowywał od r. 1941 encyklopedię muzyczną, a od r. 1944, wspólnie z żoną, przewodnik operowy (maszynopisy zniszczyli Niemcy). Po upadku powstania warszawskiego 1944 r. przeniósł się S. z rodziną do Piotrkowa Trybunalskiego, gdzie zarobkował jako akompaniator m.in. w kościołach oraz kawiarniach; występował też w Częstochowie i Nowym Radomsku. W marcu 1945 zamieszkał w Łodzi i w organizowanym przez Wiłkomirskiego Państw. Konserwatorium Muzycznym uczył teorii muzyki i dyrygentury. Po przekształceniu 1 II 1946 Konserwatorium w Państw. Wyższą Szkołę Muzyczną (PWSM) wykładał w l. 1946–8 jako pedagog nieetatowy historię opery. W l. 1945–6 uczył umuzykalnienia w PIST, a w l. 1946–59 umuzykalnienia, historii muzyki, historii opery, wiadomości muzycznych oraz przedmiotu zwanego widowiskiem muzycznym na różnych wydziałach (powstałej w r. 1946 z PIST) Państw. Wyższej Szkoły Teatralnej w Warszawie (PWST) z siedzibą w Łodzi (od 1 I 1949 – w Warszawie). Opracował scenariusz, słowo wiążące i muzykę do audycji słowno-muzycznej Listy Chopina w reżyserii Marii Wiercińskiej (premiera w sali PIST 10 XI 1945). Również w r. 1945 rozpoczął współpracę z uruchomioną 22 X t.r. rozgłośnią łódzką PR; z Łodzi, a następnie z Warszawy transmitowany był do programu ogólnopolskiego jego cykl Audycje słowno-muzyczne Karola Stromengera. Publikował od r. 1945 w „Ruchu Muzycznym” (Życie muzyczne pod okupacją, nr 1), „Odrodzeniu” (Muzyka w Łodzi, nr 28, Czy odbudujemy polską operę?, nr 30), a w l. 1946–7 także w „Książce i Kulturze” (O potrzebie słownika muzycznego, 1946 nr 11) i „Łodzi Teatralnej” (Jan Stefani, 1946/7 nr 3, Muzyka elżbietańskiej Anglii, nr 8).
Od r. 1946 pracował S. w wydawnictwie «Wiedza Powszechna» jako redaktor działu „Muzyka i muzycy polscy”. Opracowywał wstępy do wydawnictw nutowych oraz pisał prace popularnonaukowe, m.in. Stanisław Moniuszko twórca pieśni i oper (W. 1946) i Polskie empire muzyczne (W. 1948). Z muzyką S-a wystawiono w Łodzi „Fircyka w zalotach” Franciszka Zabłockiego (Teatr Powszechny, 18 X 1947) oraz „Otella” Shakespeare’a w reżyserii Henryka Szletyńskiego (Państw. Teatr WP, 24 IV 1948). Przygotowując się do obchodzonego w r. 1949 «Roku Chopinowskiego», rozwinął działalność popularyzatorską: wydał książkę Fryderyk Chopin w stulecie śmierci (W. 1948, wyd. 3, Kr. 1959, tłum. portugalskie, Rio de Janeiro 1949). Dla przygotowanego wspólnie z Bronisławem E. Sydowem Almanachu chopinowskiego 1949 pod redakcją Witolda Rudzińskiego (W. 1949) opracował Kronikę życia. Publikował także artykuły w prasie polskiej (Jak grali, jak grają Chopina, „Problemy” 1949 nr 9) oraz zagranicznej (Das Leben Chopins, „Die Musikwelt” 1949 nr 7, Chopin – homme et artiste d’après sa correspondence, „Cahiers J.” 1949 nr specjalny, Vida de Chopin, „Opus” 1949 nr 22–23, How Chopin played, „Poland of Today” 1949 nr 10). Obok m.in. Jachimeckiego i Henryka Swolkienia, był komentatorem tzw. żywych wydań dzieł Chopina, czyli cyklu czternastu koncertów, obejmujących całą twórczość kompozytora (Warszawa, 23 II – 3 IV 1949). Artykułem Zbieracze ludowych pieśni polskich („Radio i Świat” 1949 nr 19) włączył się w uroczystości Festiwalu Muzyki Ludowej. W r. 1950 napisał kolejną monografię popularną Mikołaj Rimski-Korsakow (W.).
W tym czasie szczególnie często wystawiano sztuki z muzyką S-a: „Henryka VI na łowach” Bogusławskiego, od kwietnia 1950 we Wrocławiu, a następnie m.in. w reżyserii Kazimierza Dejmka (Teatr Nowy w Łodzi, od 5 II 1953) oraz na wielu scenach, aż do l. osiemdziesiątych, „Poskromienie złośnicy” w reżyserii Hanny Małkowskiej (Teatr Powszechny w Łodzi, 5 VI 1954), „Lekarza mimo woli” Moliera w reżyserii Krystyny Berwińskiej (Teatr Ziemi Mazowieckiej w Warszawie, 10 III 1956, wyd. z dod. muzycz., W. 1959), „Kobieta jest diabłem” i „Niebo” (z „Teatru Klary Gazul”) P. Mérimé (Teatr Nowy w Łodzi, 29 X 1957). Wystawiono też fragmenty „Nocy listopadowej” Stanisława Wyspiańskiego, w opracowaniu muzycznym S-a (PWST w Warszawie, 16 II 1957). W serii „Muzyka Polska. Fortepian na 4 ręce” opracował S. dla wydawnictwa «Czytelnik» trzy uwertury Moniuszki: do „Flisa”, „Parii” i „Verbum nobile” (Kr. 1953), a dla Polskiego Wydawnictwa Muzycznego (PWM) uwertury Moniuszki pt. Polska muzyka symfoniczna na fortepian na cztery ręce (Kr. 1954–5). Również dla PWM dokonał z Mieczysławem Szalewskim aranżacji na fortepian Tematu z wariacjami z kwartetu op. 20, nr 4 J. Haydna (Kr. 1954). W r. 1956 wydał omówienie opery Złoty kogucik N. Rimskiego-Korsakowa (Kr.). Włączając się w obchody 200. rocznicy śmierci Mozarta, opublikował kolejną książkę popularyzatorską Opowieść o Mozarcie (W. 1956) i przygotował scenariusz wystawy poświęconej Mozartowi (a także Chopinowi) w Tow. im. Fryderyka Chopina w Warszawie (23 IV – 20 VII t.r.). Brał udział w Ogólnopolskim Tygodniu Zamknięcia Roku Mozartowskiego (8–15 XII). W r. 1957 wydał omówienie opery pt. Uprowadzenie z seraju Wolfganga Amadeusza Mozarta (Kr.). Nadal przygotowywał dla PWM utwory różnych kompozytorów w opracowaniu na cztery ręce: Utwory klasyczne (T. 1: 1957, wyd. 6, 2000, T. 2: 1965, T. 3: 1968). Pisał programy m.in. dla Operetki w Gliwicach, Państw. Opery Śląskiej w Bytomiu i Państw. Opery we Wrocławiu. W r. 1959 opublikował najpopularniejsze dzieło, napisany na nowo Przewodnik operowy (W., wyd. następne pt. Iskier przewodnik operowy, W. 1964, 1976). Omawiał w nim ponad dwieście najsłynniejszych oper, ułożonych w porządku alfabetycznym wg nazwisk kompozytorów, z notami biograficznymi, streszczeniami librett oraz przeglądem ważniejszych inscenizacji. Po „Przewodniku operowym” Lesława Jaworskiego (P. 1913, Lw. 1921) była to druga tego typu publikacja w Polsce.
W r. 1959 podpisał S. umowę z PR na realizację audycji Kwadrans muzyczny Karola Stromengera; emitowana w II programie PR, zyskała dużą popularność wśród słuchaczy. W r. 1960 przeniósł się S. do Warszawy, gdzie zamieszkał na Saskiej Kępie. Wydał w tym okresie monografię Mozart (W. 1962). Z r. 1962 pochodzi też kompozycja Rondo na 2 fortepiany, wariacyjne opracowanie dwóch francuskich piosenek „La bonne aventure” i „La Dijonnaise” (Kr.) oraz muzyka do spektaklu „Zaczarowana gospoda” Władysława Smulskiego, w reżyserii Tadeusza Minca (Teatr Nowy w Łodzi, 27 I t.r.). W l. 1966–74 zamieszczał S. obszerne opracowania oper w programach Teatrów Wielkich w Łodzi i Warszawie. W r. 1970 opublikował wybór swych felietonów Czy należy spalić Luwr? (Kr.). Do końca życia prowadził w PR cykl Kwadrans muzyczny…; ostatnią audycję emitowano już po jego śmierci. S. zmarł 11 VI 1975 w Warszawie, został pochowany na cmentarzu Powązkowskim (kw. A–37 rząd 2 grób 3). Był odznaczony Srebrnym Wawrzynem Akademickim (1936) i Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1955), otrzymał też Państw. Nagrodę Muzyczną I st. (1955) oraz nagrodę za audycje komentujące dzieła muzyczne (1958). W r. 1971 wyróżniony został najwyższym odznaczeniem radiowym «Złotym Mikrofonem».
S. był dwukrotnie żonaty. Od 12 IV 1923 jego żoną była Maria z Melcerów (14 XII 1900 – 13 IV 1959), córka Henryka Melcera-Szczawińskiego (zob.) i Heleny ze Szczawińskich, siostra Wandy Melcer (zob. Sztekkerowa Wanda), w okresie międzywojennym tłumaczka przysięgła w Poselstwie Królestwa Belgii, a po wojnie pracownica biblioteki Państw. Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Łodzi. Drugą żoną była od r. 1960 Jadwiga z Bonieckich (16 III 1903 – 15 IV 1979), pianistka, pedagog PWSM w Warszawie. W pierwszym małżeństwie miał S. córkę Zuzannę (ur. 18 I 1925), w powstaniu warszawskim 1944 r. łączniczkę i sanitariuszkę Wojskowej Służby Kobiet AK (pseud. Zuza), po wojnie dr biologii, wykładowcę na wyższych uczelniach, autorkę książek popularnonaukowych o zwierzętach, m.in. „Zwierzęta z rodowodem” (W. 1973), „Dziwy świata zwierząt” (W. 1983), „Przystosowani pożyją dłużej” (Kat. 1985) oraz „Koty” (W. 1990), zamężną w l. 1948–61 z Romualdem Klekowskim. Drugie małżeństwo S-a było bezdzietne.
Fot. w: „Radio i Telewizja” 1959 nr 11 (okładka); – Bibliogr. pol. czasopism muzycz., VIII–X, XIII–XV; Bibliogr. Warszawy, V–VI; Bibliografia polskiego piśmiennictwa muzycznego, Kr. 1955 III, 1957 V, 1966 IX cz. 1, 2, 1967 XII, 1976 XV; Ciborska, Leksykon dziennikarstwa; Hahn W., Shakespeare w Polsce. Bibliografia za lata 1947–1955, Wr. 1958; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Maciejewska M. K., Polakowska A., Czasopisma teatralne dziesięciolecia 1944–1953, Wr. 1956; Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1944/5, 1947–1950/1, 1960/1, 1969, 1974; Słown. Muzyków Pol., II; Sydow B. E., Bibliografia Fryderyka Chopina, W. 1949; „Wiadomości Literackie” 1934–1939. Bibliografia zawartości, Oprac. A. Czachowska, Wr. 1999; – Katalog III Ekspozycji Muzealno-Archiwalnej Mozart–Chopin…, W. 1956; – Batura E., Tematyka operowa w publicystyce Karola Stromengera (praca magisterska w Wyższej Szkole Pedagog. w Olsztynie z r. 1982); Historia prasy polskiej 1918–1939, Oprac. A. Paczkowski, W. 1980 III; Jasiński R., Na przełomie epok. Muzyka w Warszawie (1910–1927), W. 1979; Kaszyński S., Teatr Łódzki w latach 1945–1962, Ł. 1970; Kucharski W. S., Związek Polaków w Austrii „Strzecha” (1894–1994), L.–Wiedeń 1966; Kuczyński K. A., Ludzie i książki: z polsko-niemiecko-austriackiego pogranicza…, Piotrków Trybunalski 1995; Kwiatkowski M. J., Narodziny Polskiego Radia, W. 1972; tenże, „Tu Polskie Radio Warszawa…”, W. 1980; Miazek R., Przeminęło z radiem. Opowieść o Zygmuncie Chamcu, założycielu, pierwszym dyrektorze Polskiego Radia, Rzeszów 2005; Pol. życie artyst. w l. 1915–39; Polska współczesna kultura muzyczna 1944–1964, Red. E. Dziębowska, Kr. 1968; Raszewski Z., [wstęp do:] Apia A., Żywa sztuka czy martwa natura, „Pam. Teatr.” 1956 s. 587; Warszawska Szkoła Teatralna. „Szkice i wspomnienia”, W. 1991; Wiadomości Literackie 1924–1933, Oprac. M. Toporowski, W. 1939; Wilski Z., Polskie szkolnictwo teatralne 1911–1944, Wr. 1978; – Bądkowska S., Rozmowa z Karolem Stromengerem, „Radio i Telewizja” 1959 nr 11; Drzewiecki Z., Wspomnienia, Kr. 1971; Fałat S., Wspomnienia z dawnego Wiednia. Fragmenty z listów, W. 1937 s. 30; Jarociński S., Antologia polskiej krytyki muzycznej XIX i XX w. (do r. 1939), Kr. 1955; Kwiatkowski M. J., Zaczarowany Karol Stromenger. To już historia (99), „Rit” 1970 nr 50; Rocznik za r. 1906 Stowarzyszenia polskiego «Strzecha» w Wiedniu, Wiedeń 1906; Stromenger Z., Wielcy radiowcy: Karol Stromenger. Tego nie podają biogramy, „Salon Pol.” 2000 nr 12; Wiłkomirski K., Wspomnień ciąg dalszy, Kr. 1980; Z dziejów Akademii Muzycznej w Łodzi (materiały historyczne). Cz. I: PWSM 1945–1975, Ł. 1991; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1975: „Dzien. Pol.” nr 136, „Radio i Telewizja” nr 26 (H. Swolkień), „Trybuna Ludu” nr 139, „Tyg. Powsz.” nr 33, „Życie Warszawy” nr 137, 138, 149; – B. Narod.: rkp. 7577; – Mater. Red. PSB: Życiorysy Karola, Marii i Zuzanny Stromengerów, oprac. Zuzanna Stromenger; Mater. w posiadaniu córki S-a Zuzanny z W. (karta kwalifikacyjna wojsk. z 9 IX 1903); – Informacje Małgorzaty Kumali z Kr.
Piotr Dmitrowicz i Andrzej Sowa